YÜNÜM BÖĞET

Yünüm Böğet ; tarihi yüzyıllar öncesine dayanan bir Türk geleneğidir. Doğduğu ve bugüne kadar yaşatıldığı yöre de göz önünde bulundurulduğunda yörük kültürünün bir yansıması olduğu açıktır.

‘Yünüm’ kelimesi, ilk duyduğumuzda aklımıza koyun yününü çağrıştırsa da yıkanmak anlamında eski Türkçedeki ‘yunmak’tan türemiştir.‘Böğet’ ya da ‘büğet’ ise bent yapmak suretiyle suyu büğemek yani biriktirmek anlamına gelmektedir. Dolayısıyla, ‘Yünüm Böğet’i; suyun önünü büğeyerek, koyunları yıkamak olarak tanımlamak sanırım yanlış olmaz.

Yünüm Böğet, geçmişi Orta Asya Türklerine dayanan bir kültür mirası olmakla birlikte 1997 den bu yana Hasanpaşa köyünde her yıl gerçekleştirilen etkinliklerle ‘Çoban Bayramı’ olarak kutlanmaktadır. 

Özünde çobanların yardımlaşmasını anlatan, hoşgörü, birlik ve beraberlik duyguları taşıyan, koyun otlatma sezonu bitimi koyunların sahiplerine teslim edilmeden önce yıkanıp temizlenmesini amaçlayan bir gelenektir Yünüm Böğet. 

Yünüm Böğet şenlikleri, her yıl ağustosun son haftası ya da eylülün ilk haftası Hasanpaşa köyünde düzenlenmektedir.

Hasanpaşa, Burdur’un Tefenni içesine bağlı olup ilçeye 14 km uzaklıktadır. Köyün kuzeyi ve batısı ovalarla çevriliyken, güney ve güneydoğusu dağlıktır. Hasanpaşa, 1991 yılında kavuştuğu belde belediyesi satüsünü yaşanan göçlerin ardından 2013 yılında kaybetmiş ve tekrar “Hasanpaşa Köyü” olmuştur.

Yörede koyun otlatma sezonu yaklaşık 6 aydır. Mart ayında gelen baharla birlikte köylüler tarla işlerine yoğunlaşır ve çoğunlukla koyunlarını gütmek için çoban tutarlar.

Baharla dağa çıkarılan koyun sürüleri, ağustos ayının bitimiyle köye indirilir. Çobanlar bir yaz boyu dağda güttükleri koyunları sahiplerine teslim etmeden önce yıkayıp, temizler. Bu da Yünüm Böğet geleneğinin temelini oluşturur. 

Çobanların, sürülerinde liderlik eden ve daima kendisine bağlı olan ‘elcik’ diye adlandırdıkları koyunları vardır. Sürüde birden fazla elcik koyun bulunabilir. Güçlü, gösterişli bir koç ya da yaşlı bir dişi koyun olabileceği gibi genlerinde liderlik olan genç bir toklu da elcik olabilir. 

Yünüm Böğet öncesi elcikler toz boya yardımıyla boyanır. Eskiden çobanlar günler öncesi Beydağı’na gidip kızıl kayaları kırarak elde ettikleri ‘aşı taşı’nı gün boyu tezekle yakarlar sonra da yakılan aşı taşını ıslayıp (kendi deyimleriyle) kefini aldıktan sonra ertesi gün döverek ezip tülbentten geçirirlermiş. Böylece elciklerin üzerinden bir yıl boyunca çıkmayan kırmızı toz boya elde edilirmiş. Günümüzde ise çoğunlukla kırmızı olmakla birlikte değişik renklerdeki hazır toz boyalar kullanılarak elcikler boyanmaktadır.

Boyama öncesi çoban, boyayacağı elciklerin kirli ve fazla yünlerini kırkarak temizler. Daha sonra ağzına aldığı suyu elcik koyunun üstüne püskürtmek suretiyle koyunu ıslatır ve üstüne serptiği boyayı elleriyle postuna iyice yedirir. Boyanan elcik koyunlar ip püsküller, çanlar v.b aksesuarlar ile süslenir. Hasanpaşa’da hazırlıklar sadece koyun boyama ile sınırlı kalmaz; evler temizlenir, dışarıdan gelecek misafirler için hazırlıklar yapılır, böğetten çıkan çoban için yeni, temiz giysiler hazırlanır.

Sürülerin böğete indirileceği günden bir gün önceki akşamüzeri çobanlar, sürünün önünde yakınları ile el ele tutuşarak, yöreye özgü haykırışlarla koyunları köyün üst tarafındaki tepeden aşağıya doğru koşarak indirirler. Sürünün ardından havaya silah atarak yada teneke çalarak gürültü yapılır. Bu bir nevi koyunların böğete indirme denemesidir. Böğetten bir gün önce yapılan bu törene “Tostos” denir.

Tostosun yapılacağı gün öğleden sonra kura çekimi yapılır. Köyden katılacak sürü çobanları ya da temsilcileri öğleden sonra muhtarlıkta toplanır ve tüm katılımcıların huzurunda hem tostos hem de böğete iniş sırası belirlenir. Sıra, özellikle böğete inerken önem arz eder. Sabah güneş doğmadan yada çok yükselmeden sürüyü suya indirmek daha kolay olur. Güneş yükselip hava ısınmaya başladığında koyunlar kafalarını birbirlerinin altına sokarak kümelenir ve yürümez. Ayrıca güneş ışığı sudan yansıyacağı için başta elcik olmak üzere koyunların gözünü alır ve koyun suya girmek istemez.

Yünüm Böğetin Çoban Bayramı kimliğine bürünerek şenlik olarak kutlanmaya başlamasının ardından  tostos sonrası köy meydanında eğlenceler düzenlenir. Yöre sanatçıları türküler söyler. Halk eğlencenin ardından gece böğetin etrafında toplanmaya başlar. Burada yakılan ateşlerin etrafında sohbetler edilir maniler söylenir. Gençler attıkları sloganlarla çobanlara destek olur.

Sabah 06:00 gibi önce komşu köylerden gelen sürüler, daha sonra da çekilen kuraya göre Hasanpaşa’nın sürüleri böğete inerler. 5 kişiden oluşan jüri, böğete inen sürüler arasından suya en iyi inen ve göleti geçen sürüyü seçer. Dereceye giren sürülerin çobanlarına Tertip Komitesi’nce para ödülü vb. ödüller verilir. 

Böğete sürüsü iyi inen çoban elciğe ve sürüsüne övgüler düzer, suya ilk giren elciği kucağında taşır. Sürüsü istediği gibi girmezse elciğine ve sürüsüne sitem içeren sözler söyler. 

Çoban böğete girince (varsa) köylünün tarlasına yıl içinde verdiği zararları itiraf eder ve af diler. Bu durumda bozuk kestirme cezası uygulanmaz. Normalde köydeki koruma kurulu ekili tarla yada bahçeye zarar veren çobana ve sürü sahibine  “bozuk kestirme” adı altında cezalar verebilir.

Böğetin içindeki çoban bazen övgü bazen yergi dolu sözler söylerek sloganlar atar.

  • Ben bu koyunu dağlarda gezdirdim, muhtar gibi köy merasında gütmedim. 
  • Dayılar, ekininizde nohudunuzda güttüysek affola…
  • Bene goyun güdemez diyenler nerde…
  • Cenderme, teneke çalmak yakışmaz bize…

Sürüsü böğetten çıkan çobanlar kendisinden sonra gelen çobanı bekler ve onun sürüsünü yıkamasına yardımcı olur, önüne gelen koyunu suya bastırarak yıkanmasını sağlar. Sürüsü böğete girmeyen çobanlara yardımcı olup moral verirler. 

Kayapınar’ın o buz gibi suyunda ıslanan çoban çıkışta yakılan ateşin etrafında ısınır ve temiz giysilerini giyerek ödül törenine katılmak için köy meydanına gider.

Böğet sonrası köy meydanında hep birlikte çorba içilir. Yarışma sonuçlarının açıklanması ve dereceye girenlere ödüllerinin verilmesinin ardından bir Yünüm Böğet ( Çoban Bayramı) de böylece sona ermiş olur.

Mehmet UÇAR

Muzaffer BALCI

Baraka: Bir Garip Yok Oluş Hikayesi

Bir varmış bir yokmuş.

Temel olarak hayatta kalma-aslında var olma- güdüsü düzleminde sıralanan beslenme, barınma, üreme, giyinme ve hatta kültürel/sosyal aktiviteler listesinde insan türünün belli bir aşama kaydettiğini biliyoruz.

Bunlardan barınma ihtiyacını karşılayan barakanın hikayesi ilk olarak yırtıcı hayvanlardan, hava şartlarından, soğuktan ve bazen sıcaktan kendini korumak isteyen insanın, mimari anlamda yaratıcılığını ve malzeme alanında doğayı kullanmasıyla başlar. Sonraları insanlar çoğunlukla dönemsel değişime uğrayan estetik göstergelere göre yapı ve yapı malzemelerini güncelleyerek günümüz barakalarını inşa ediyorlar.

Sonrasından önce, öncesini biraz daha açalım.

Part 1: Varmış.

İlk barakalar doğanın sunduğu mağara, ağaç kovuğu gibi doğal alanlardan oluşmuş. Sonraları tarımla beraber yerleşik ve toplumsal düzene geçilmesi, insanları bulundukları coğrafyanın yapı malzemelerinden faydalanarak barınak ihtiyaçlarını gidermeye yöneltmiştir. Genel olarak çamur, taş, çalı-çırpı ve bunun gibi malzemelerden tek oda ve oval formda olan bu yapılarda, ilk başlarda korunma ihtiyacına hizmet etsin diye kapı kullanılmamıştır. Kısa süre sonra “C” formlu barakalara geçilmiş, zamanla da kapılar, pencereler, çatılar, farklı malzemeler eklenmiştir.

Barınmanın var olmayla doğrudan ilişkisi, sadece insan türünde değil diğer birçok canlı türünde de geçerlidir. Bildiğimiz birçok canlı türü bu ilişki neticesinde ve kendi devamlılıklarını sağlamak amacıyla barakalar inşa etmişler. Ediyorlar. Tabi bu ilişkinin güçlü inşası doğa tarafından canlıya bahşediliyor. Bu yüzden türler, doğanın tehlikelerini yine doğanın sunduğu avantajlarla/imkanlarla önleme yoluna gidiyor.

Var oluşumuzun yegane sağlayıcısı, tarımın da zorunluluğu olarak yapay barakalarımızın hikayesi varlığımızın teminatı da oluyor o dönemlerde. Gelişiyoruz. Ekiyoruz, ticaret yapıyoruz, depoluyoruz, mevsimlere ve doğaya uygun ve uyumlu bir süreç işliyor. Barakalar bu süreç içerisinde faydası ve fonksiyonelliği ile öz olarak korunma ihtiyacından, barınma ihtiyacına doğru evriliyor. Evrimin belli aşamalarında konu ile ilgili gelişen uzmanlık alanları dolayısıyla ve yapı konusunda ustalaşan insanlar sayesinde barınmanın zevkli halleri ortaya çıkıyor. Yani insan güzel bir şekilde var oluyor artık.

Kısa süre sonra hususi barakalardan daha özenli ve umumi tapınak barakalarını görmeye başlıyoruz. Din barındıran bu yapılar, sonraları bir dönemin genel yapı formlarına yön veriyor hatta. Erken estetik anlayışları ile dönemsel ekoller sayesinde artık barınmak ile tarz sahibi olmak arasında bir bağ kurulmaya başlanıyor yavaş yavaş. Başlangıcı yavaş oluyor ama sonrası ışık hızında. Mülk kavramlarımız, tarzlarımız, nurtopu modalarımız, zıpçıktı katlarımız, yeraltı ağlarımız, geceleri konanlar, ekoller, amorflar, camlar.

Düştü yerlere…

Part 2: Yokmuş.

Evet sonra mimari anlamda ekolojiyi görmezden gelerek bina edilen kentler ve yapılar, yok oluşun yalın halini oluşturmuştur. Ancak tam da bu noktada; insan hırsı, tüketim, kapitalist iktisadi anlayış, homo economicus, medya, politikalar, yayılmacı devlet anlayışları, savaşlar, savaş ekonomileri, turizm, madenler ve daha bir sürü şey. Tüm bu kavramların, temelde var eden barakanın, nasıl yok oluşumuza neden olan bir aygıt haline geldiğini açıklayan, arka plandaki kavramlar olduğunu belirtmek gerek.

Sanayi devriminden bu yana, yani toplumsal ve seri üretimin yaygınlaştığı 18. yüzyıldan bu yana çok değil 250 – 300 yıl geçti. Yani yukarıda belirtilen kavramların çoğu aslında bu kadar yıl içerisinde ete kemiğe büründü. Yani yok oluşumuz hayli hızlı.

Oysa binlerce yıllık bir baraka tarihi var elimizde. Göbeklitepe kalıntıları, Çatalhöyük –ki ilk yerleşim yerlerinden biri kabul edilir- Sümer medeniyeti, Neolitik çağlar, Çayönü, Nil ve Ganj kıyıları…

Biliyoruz savaş neredeyse her çağda yaşanmıştır. Ve tabi insanlık tarihinde özellikle diğer türlere göre savaşlar daha vahşi ve kanlı olmuştur. Çünkü hırs.

Hobbes’un “insan insanın kurdudur” (homo homini lupus) önermesini insan insanın yok oluşudur şeklinde değiştirmek yerinde oluyor galiba.

Baraka bu yok oluşta bir imgedir. Baraka temelde saflık içerir. Hayatta kalma temellidir. Dolayısıyla aynı zamanda baraka bir ironidir. Hatta bir tezat. Yokluğun tezatı.

Biz bu tezatı seçmedik ne yazık.

Bir vardık evet ama daha çok bir “yok olduk”.

Ayın Fotoğrafında Baraka

Beklenilen, arzu edilen eski ya da yeni herhangi bir mimari yapı fotoğrafı değildir. Aksine mimari bağlamdan uzak, içerisinde anlamsal kontrast barındıran ve yok oluşa işaret eden fotoğraflar Baraka konusuna dahildir.

Mesela, herhangi bir kent merkezinde gökyüzüne bakmayı deneyin. Ama gökyüzünün bir kısmına değil!

İşte Baraka hallerinin bir örneği olsun bu.

Şunlar da:

Bir gökdelenin altında mimari yapının teknolojisine tezat/uzak herhangi bir canlı da Baraka’dır.

Ya da bir fabrika içerisinde hayatta kalmaya çalışan bir işçi.

Cami önünde el açan da Baraka’dır.

Rezidansının odasına doğa fotoğrafı asan da.

Bir canlının barakasını gaspeden yapılar, HES’ler, maden olacakları da Baraka’dır mesela.

Baraka adlı bir belgesel vardır ayrıca Ron Fricke’in. Genel anlamda yok oluşun bir belgeseli olmasının yanı sıra teknik ve sanatsal anlamda da ileri bir bakış açısı sunar. Metne kaynakça değilse de feyz oluşturmuştur.

Teşekkürler.

Onur AYDIN.